Gevaarlijke dieren
1. Giftige vissen
Gevaarlijke dieren (1).JPG
De kleine pieterman (Echiichthys vipera) is een klein visje (tot 10-18 cm) die aan de kust in zandige zeebodems leeft. Overdag verschuilt het zich in het zand. Enkel de kop en rugvin steken uit. Deze rugvin heeft giftige stekels waaraan je je ernstig kan bezeren wanneer je er op trapt.
Ook de grote pieterman (Trachinus draco) heeft giftige stekels. Het gif is een mengsel van verschillende amines (zoals serotonine, adrenaline, noradrenaline, histamine), maar de exacte samenstelling van het gif is nog niet gekend.
Fysiologische reacties
Een prik van een pieterman is zeer pijnlijk en veroorzaakt meestal een lokaal gezwollen, rode huid. Het kan ook leiden tot een hartaanval, ‘shock’, koorts, een lage bloeddruk en hartslag- of hartritmestoornissen.
Er is een voorval gekend waarbij een vijftigjarige visser in zijn hand werd gestoken door een grote pieterman. Hij kreeg geen adequate eerste hulp (met uitzondering van een antibioticabehandeling om ontsteking te voorkomen). Twee jaar na het incident had het slachtoffer nog steeds een slecht functionerende hand en leed hij aan extreme vermoeidheid en opkomende gewrichtspijnen.
Voorkomen & cijfers
Vooral in Noord-Europa, aan de kusten van Denemarken en Zweden, vormt het voorkomen van de kleine pieterman (Echiichthys vipera) een ware plaag voor strandbezoekers. Maar ook aan de kusten van de Lage Landen komt pieterman alsmaar vaker voor aan het strand. Deze vis leeft verder ook nog in West-Afrikaanse wateren en in alle regionale zeeën van Europa.
Aangezien het leefgebied van de grote pieterman (Trachinus draco) zich voorbij de branding bevindt, vormt deze soort minder gevaar voor badgasten, echter des te meer voor vissers. Deze soort komt enkel in Europese wateren voor, vooral in de Noordzee en de Noordoost-Atlantische Oceaan (België, Nederland, Denemarken, het Verenigd Koninkrijk, Ierland en de westkust van Zweden). Deze vis leeft eveneens, zij het zeldzaam, in de (zuidelijke) Baltische Zee met uitzondering van de Botnische Golf (Oost-Zweden).
Hoe vermijd je geprikt te worden door pietermannen?
Draag watersandalen of schoenen met stevige zolen op het natte strand en bij het pootje baden.
Als je een hobby- of professionele visser bent: zorg er dan voor dat je de kleine en grote pieterman goed herkent. Wees vervolgens voorzichtig en vermijd contact met de giftige stekels.
Hoe behandel je een prikwond van een pieterman?
- Spoel de wonde met zeewater.
- Dompel het getroffen lichaamsdeel onder in warm water (zo warm als het slachtoffer kan verdragen; 40-45°C) gedurende minstens 30 minuten. Warmte maakt het gif onschadelijk en zal de pijn verzachten. Indien er geen warm water beschikbaar is, ga je best op zoek naar ‘hot packs’ of andere warmtebronnen zoals een haardroger.
- In een voorval waarbij een visser geprikt werd door een grote pieterman, bleek een antibioticabehandeling in het ziekenhuis effect te hebben tegen ontsteking.
- Ontsmet de wonde en controleer of het slachtoffer ingeënt is tegen tetanus.
- Geef zo nodig pijnstillers en/of een geschikt antihistaminicum.
- Zoek medische hulp indien de symptomen langer dan 2 uur aanhouden of als de wond geïnfecteerd raakt.
2. Kwallen
De gevolgen van een kwallensteek gaan van geen reactie, over een lichte huidirritatie, tot – in zeer zeldzame gevallen – de dood. De symptomen hangen af van de soort kwal, de plaats op het lichaam waar je geneteld bent, het genetelde oppervlak, het lichaamsgewicht en de gevoeligheid van het slachtoffer voor het gif.
Alle kwallen netelen. Of ze al dan niet gevaarlijk zijn voor de mens hangt af van (1) de mate van giftigheid van de toxines en (2) de lengte van de netelende harpoentjes die het gif in de huid moeten kunnen injecteren (lang genoeg om de menselijke huid te doorboren).
Fysiologische reacties
De meeste reacties doen zich voor ter hoogte van de huid, met vaak een brandende pijn, zwelling en huiduitslag. Slachtoffers die ernstig geneteld zijn door een uiterst giftige soort of onderliggende gezondheidsproblemen hebben, kunnen ernstige hart- en zenuwcomplicaties ondervinden. Kwallensteken veroorzaken typisch een toxische reactie (dit in tegenstelling tot een allergische reactie). Ben je echter in het verleden al eens gestoken door een kwal en vervolgens nogmaals door diezelfde of een nauw verwante soort, dan is een zeer ernstige zwellling en/of allergische reactie mogelijk.
Voorkomen
Kwallen zijn een typisch zomerfenomeen. Op dat momnet zijn kwallenpopulaties op hun best door de hogere temperaturen en voedselaanbod.
Kwallen vormen niet enkel een bedreiging in het water, maar ook wanneer ze aangespoeld zijn op het strand kan contact met de kwal zelf of met enkele tentakels een reactie veroorzaken. Zelfs dode kwallen hebben nog steeds het vermogen om gif in te spuiten, zij het minder snel en minder krachtig. Zelfs gedroogde netelcellen die later weer bevochtigd worden, zijn nog in staat om gif te injecteren.
Volgens recent onderzoek in twee spoedafdelingen van ziekenhuizen in Virginia (Verenigde Staten) tellen kwallensteken voor 10% van alle niet-levensbedreigende, op het strand opgelopen verwondingen bij kinderen.
Gevaarlijke kwallen in de Lage Landen?
Soms lijkt het alsof er een invasie van kwallen is aan onze kust. Massaal spoelen ze dan aan op het strand als gevolg van sterke onderstromingen waar ze niet tegenop kunnen zwemmen. In de lente en de vroege zomer verschijnen de oorkwallen, ongevaarlijk voor mensen. In het vroege voorjaar is er ook de blauwe haarkwal, die een branderige en jeukende pijn veroorzaakt. Maar op dat moment zijn er nog geen of bitter weinig baders aan het strand, en bezorgt de kwal dan ook geen overlast. Van juli tot september moet je uit je doppen kijken voor de gesel van de kompaskwal. Zijn tentakels laten rode striemen en zelfs wonden op de huid na. Deze soort dankt haar naam aan de typische bruine ‘windroos’-tekening. In het najaar zijn er dan de grote blauwgekleurde, maar onschuldige zeepaddenstoelen. Ook de slechts enkele centimeters grote Japanse kruiskwal, die voorkomt in de Spuikom van Oostende, kan venijnig steken bij de watersporters aldaar. Ondanks de huidirritatie die sommige kwallen veroorzaken, zijn de kwallen aan de Belgische en Nederlandse kust niet echt gevaarlijk. Kwallensoorten die het zenuw- en hart- en bloedvatenstelsel van de mens kunnen aantasten, leven ver weg van hier, in tropische wateren.
> Kompaskwal
De kompaskwal heeft een witgeel scherm met een diameter tot 30 cm en 16 straalsgewijze bruine strepen. De kwal bezit 24 lange, dunne tentakels op de rand van het scherm. Centraal onderaan vind je de 4 mondtentakels, die wel 2 m lang kunnen worden. Kompaskwal kan veelvuldig voorkomen aan de Belgische en Nederlandse kust in de toeristische zomermaanden, zeker bij een heersende oostenwind. Door zijn vermogen om pijnlijke – zij het minder ernstige – netelwonden toe te brengen, mag deze soort niet vergeten worden in dit lijstje van gevaarlijkse soorten.
Fysiologische reacties
Netelwonden door de lange tentakels van de kompaskwal kunnen aanvoelen als zweepslagen. Binnen de eerste 40 seconden na contact ontstaat er al een brandend en jeukend gevoel, na 3 minuten kan de huid zwelling en roodheid vertonen.
Voorkomen
Tijdens de lente komt de kompaskwal voor in de Middellandse Zee, maar zelden in grote dichtheden. De soort gedijt beter in de Keltische Zee, Ierse Zee en Noordzee (België, Nederland en Duitsland) en dat vooral in de zomermaanden.
kompaskwal_Leontien-De-Wulf_VLIZ.jpg
In andere Europese landen is het ook opletten voor ...
Ga je naar het strand in een ander Europees land dan België en Nederland, dan is het uitkijken voor andere gevaarlijke kwalsoorten. Ze kunnen wijdverspreid voorkomen en ernstige netelwonden veroorzaken.
> Portugees oorlogsschip
Het Portugees oorlogsschip (Physalia physalis) is de gevaarlijkste kwalachtige in Europa. In feite is het organisme geen kwal, maar een drijvende kolonie van poliepen. Het drijvend gedeelte kan 30 centimeter lang en 10 centimeter breed worden, terwijl de ondergedoken dunne, blauwe tentakels tot 20 meter lang kunnen zijn. Soms breken delen van de tentakels af, waarbij ze moeilijk zichtbaar zijn voor zwemmers en surfers. Maar deze stukken blijven nog steeds doornetelen.
Fysiologische reacties
Een steek van deze soort is zeer pijnlijk en veroorzaakt jeuk. Vrijwel onmiddellijk zal de huid een zweepslag-achtige striem vertonen. In sommige gevallen blijft een gekleurd litteken achter. Na een kwartier tot een uur kunnen meer ernstige symptomen optreden zoals misselijkheid, braken, koorts, duizeligheid en hart- en ademhalingsproblemen, die mogelijks tot de dood leiden. Als dit in zee gebeurt, vergroot dit het verdrinkingsgevaar.
Voorkomen
Het Portugees oorlogsschip is inheems in de Zuidoost-Atlantische Oceaan. De soort is ook bekend van meer noordelijke wateren, vooral rond Ierland en het Verenigd Koninkrijk, het Engels Kanaal, de Golf van Biskaje en de Middellandse Zee. Heel uitzonderlijk wordt een exemplaar waargenomen in de zuidelijke Noordzee (Noord-Frankrijk en België).
PIXABAY_Portuguese man of war.jpg
> Parelkwal
De parelkwal (Pelagia noctiluca) heeft een purper/roze gestippeld scherm met een diameter van 3 tot 12 centimeter; uitzonderlijk tot 20 centimeter groot.
Fysiologische reacties
Het is één van de vier meest pijnlijk stekende kwalsoorten in de Middellandse Zee. Zowel de tentakels als het scherm netelen. Op de plaats waar de kwal de huid geneteld heeft, verschijnen rode stippen, zwellingen en blaasjes die twee weken kunnen aanhouden. Allergische reacties kunnen optreden, terwijl ernstige aandoeningen eerder zeldzaam zijn.
Voorkomen
De kwallen leven in zwermen. Hoewel deze soort ook voorkomt in noordelijke wateren, vind je ze niet snel terug in de Noordzee. Daarentegen zijn ze één van de meest talrijke soorten in het westen van de Middellandse Zee (Spanje, Malta). Je vindt ze ook rond Ierland en het Verenigd Koninkrijk.
Wikipedia_MauveStinger_Pelagia_noctiluca_(Sardinia).jpg
> Gele haarkwal
De gele haarkwal (Cyanea capillata) heeft een geelbruin scherm tot 50 centimeter in diameter, en uitgerust met meer dan 150 tentakels die tot 1 meter lang kunnen worden.
Fysiologische reacties
Netelwonden veroorzaken een brandend gevoel, hevige pijnen en een opgezwollen, rode huid. Deze symptomen verdwijnen na een paar minuten maar de ‘zweepslagen’ van de lange tentakels kunnen toch enkele dagen zichtbaar blijven. Ook symptomen zoals misselijkheid, buikpijn, overmatig zweten, spierkrampen kunnen optreden.
Voorkomen
De gele haarkwal komt voor in de Middellandse Zee, rond Ierland en Verenigd Koninkrijk, de Noordzee (België, Nederland, Denemarken en Zweden) en in de Duitse Baltische Zee. De soort is al decennia niet meer waargenomen aan de Belgische en Nederlandse kust.
Wikipedia_Lion's_mane_jellyfish_swimming.gif
> Zeewesp
De zeewesp (Carybdea marsupialis) is een kleine, doosvormige kwal met een diameter tot 5 centimeter en vier brede tentakels. Deze kwal heeft een doorzichtig blauw- tot witachtige kleur.
Fysiologische reacties
Steekwonden van deze soort zijn niet levensbedreigend, maar kunnen toch zeer pijnlijk zijn. Dit in tegenstelling tot zijn Australische tegenhanger wiens steek dodelijk kan zijn voor mensen.
Voorkomen
Deze soort komt voor in de Middellandse Zee. De kwal leeft in ondiepe wateren en verkiest (jacht)havens en zandige zeebodems. ’s Nachts trekken ze naar het wateroppervlak om zich te voeden met zoöplankton. Ze worden aangetrokken door kunstlicht.
Wikipedia_Carybdea_marsupialis_screenshot_1.png
Hoe vermijd je geneteld te worden door een kwal?
De verzorging van een kwallensteek hangt sterk af van de soort kwal die je geneteld heeft. En omdat je dat niet altijd kan weten, is het daarom belangrijk om aanrakingen met kwallen zo veel mogelijk te vermijden. Draag beschermingskledij zoals ‘wetsuits’ en rubber schoeisel om contact in het water en op het strand te voorkomen.
Blijf uit de zee als er veel kwallen zijn gesignaleerd. Wandel langzaam het water in en wees waakzaam voor je omgeving. Duik zeker nooit met je hoofd vooruit in het water. Duikers die terugkeren naar het oppervlak houden best één arm uitgestrekt boven het hoofd. Zo voorkom je dat tentakels in eerste instantie je hoofd of gezicht raken.
Waar gevaarlijke soorten regelmatig opduiken, krijgen lokale besturen de raad om hun stranden uit te rusten met anti-kwal netten. Ook waarschuwings- en/of informatieborden en het afsluiten van de zwaarst getroffen stranden behoren tot de mogelijkheden. Overheden houden bij nieuwe (bouw)projecten in zee best ook rekening met de aanbeveling om sommige materialen te vermijden. Kwalpoliepen groeien namelijk liever op grove kunstmatige substraten (beton) dan op natuurlijke materialen. Dit is een van de redenen waarom de dichtheid aan giftige kwallen de laatste tijd sterk is toegenomen in bepaalde toeristische bestemmingen.
Hoe behandel je een kwallensteek?
De optimale behandeling voor een kwallensteek is sterk afhankelijk van de soort die je gestoken heeft. Veel zogenaamde behandelingswijzen berusten op urban legends en zijn niet wetenschappelijk ondersteund. Idealiter is iedereen op de hoogte van de specifieke behandeling die dient uitgeoefend te worden per soort kwal en omgeving. Hieronder vind je algemene aanbevelingen voor eerstehulpverlening bij een kwallensteek aan de Europese kust:
- Onderneem reddings- en levensreddende acties zodat je zeker bent dat het slachtoffer bij bewustzijn is en zich in een stabiele toestand bevindt (Basic Life Support, Adrenaline injectie)
- Vermijd de circulatie van gif door het lichaam door het slachtoffer rustig en stil te houden
- Dien een pijnstiller toe
- Spoel eventueel overblijvende tentakels af met zeewater, NIET met zoetwater
- Verwijder overblijvende tentakels. Doe dit niet met je blote handen, maar gebruik hiervoor bijvoorbeeld een plastic pas of kredietkaart (heb je altijd bij de hand)
- ENKEL bij een steek van de zeewesp of kompaskwal kan je de wonde gedurende minstens 30 seconden onderdompelen in azijn (4-6% azijnzuur)
- Wat ook helpt is de wonde gedurende enkele minuten bedekken met een mengsel dat bestaat uit een 1:1 verhouding van zuiveringszout (natriumbicarbonaat) en zeewater. Spoel dit nadien af met zeewater om overblijvende netelcellen te inactiveren en te verwijderen.
- Dompel de genetelde huid onder in 42-45°C warm water en zorg ervoor dat deze temperatuur behouden blijft . Doe dit gedurende 30 minuten of tot de pijn onder controle is. Als er geen warm water beschikbaar is, gebruik dan hot packs.
- Ga naar het ziekenhuis in geval van aanhoudende hevige pijn of wanneer allergische reacties optreden
- Behandel symptomen met antihistaminica, topische steroïden of immunomodulatoren
Opmerking: In geval van lichte symptomen kunnen cold packs helpen. Maar het gebruik van warme bronnen lijkt echter meer effect te hebben. De steek van gevaarlijke kwallen zoals het Portugees oorlogsschip en de gele haarkwal moeten met warmte behandeld worden. Medische hulp is aan te raden.
3. Haaien
Aan de Belgische en Nederlandse stranden is er geen kans dat je zal worden aangevallen door een haai. En de haaien die verder in onze kustwateren leven, zijn te klein om mensen aan te vallen.
Over het algemeen zijn haaien wel extreem krachtige dieren, met een uitstekende reukzin en goed ontwikkelde ogen en gehoor. Enkele grotere soorten zijn zelfs in staat een volwassen persoon uit het water te gooien. En sommige haaien kunnen met hun kaken een kracht uitoefenen van 2,8 ton per vierkante centimeter, waardoor ze niet enkel door vlees en beenderen kunnen bijten, maar ook door surfplanken en kleine bootjes. Toch vormen de meeste haaien, en zeker die in Europa, absoluut geen gevaar voor de mens.
Indien een slachtoffer de aanval van een haai overleeft, is dringende verzorging in het dichtstbijzijnde ziekenhuis essentieel. Vaak betreft het immers onregelmatige verwondingen die een dringende, chirurgische ingreep vereisen. Hierop volgt een opvolging en revalidatie in het ziekenhuis.
Fysiologische reacties
Kleine verwondingen bij contact met een haai zijn o.a. schaafwonden, kneuzingen of kleine rijtwonden. Grote verwondingen houden vaak het verlies in van ledematen en de dood. De opgelopen wonden bij een haaienaanval kunnen vergeleken worden met de wonden opgelopen bij een ongeluk met een motorvoertuig. Slachtoffers van een haaienaanval zijn vaak vermoeid doordat ze zich een weg door de branding heen proberen te banen, en ook vaak onderkoeld. Grotere haaien zullen het slachtoffer meestal bij de ledematen naar beneden trekken in een aanval.
Haaien kunnen niet kauwen. Bijgevolg krijgen slachtoffers vaak bijkomende verwondingen bij het afweren van de haai. Hoe ernstig de verwondingen aan de ledematen ook zijn, toch zijn ze veelal niet dodelijk. Het is echter wel nodig zo snel mogelijk een reconstructieve, chirurgische ingreep te laten uitvoeren. Bacteriële infecties van wonden kunnen, al enkele uren na de aanval, voor ernstige complicaties zorgen bij het herstel nadien.
Voorkomen & cijfers
Het contact tussen haai en mens krijgt altijd veel media-aandacht, maar toch is de kans op een haaienaanval uitermate klein. De kans is bijvoorbeeld 400 keer groter dat je sterft door verdrinking in zee, dan door een haai. Je hebt ook meer kans op een dodelijk ongeluk op je weg naar het strand, dan door een haaienaanval te sterven als je in de zee zwemt.
Wereldwijd zijn er 370 soorten haaien, waarvan er 30 potentieel gevaarlijk zijn voor de mens. De top 5 (in volgorde van gevaar) zijn de witte haai (ook mensenhaai genoemd), tijgerhaai, stierhaai, verpleegsterhaai en kortvinmakreelhaai (ook makohaai). Enkel de witte haai, de kortvinmakreelhaai en de verpleegsterhaai werden waargenomen in Europese wateren.
In de Noordzee vormen haaien geen gevaar voor de mens. Er leven 13 soorten waarvan de hondshaai (Scyliorhinus canicula), doornhaai (Squalus acanthias), gladde haai (Mustelus mustelus) en gevlekte gladde haai (Mustelus asterias) het meest voorkomen.
Tussen 1900 en 2014 zijn er wereldwijd 5034 haaienaanvallen bij mensen geregistreerd, waarvan 23% fataal afliep. Slechts 121 van deze aanvallen (2,8%) deden zich voor in Europa. Een kleine helft (54) liep fataal af. De kans op een ‘close encounter’ met een haai is in Europa dan ook 35-40 keer kleiner dan in de rest van de wereld.
Hoe vermijd je een haaienaanval?
Het gevaar voor een haaienaanval in Europa is zeer laag. In de Verenigde Staten (vooral Florida) en Australië is het risico groter om in aanraking te komen met een haai. Daarom is het belangrijk om voldoende wetenschappelijke kennis te verschaffen en het publiek bekend te maken met dit fenomeen in deze gebieden. Bekijk hier de algemene aanbevelingen van het Florida Museum voor Natuurwetenschappen over hoe je best een aanval door een haai vermijdt.
Dit museum voorziet ook uitgebreid advies aan zwemmers en advies voor duikers, voor in het geval je in aanraking komt met een haai.
Een onderneming in Australië is onlangs begonnen met het ontwerpen van wetsuits die haaien zouden afschrikken. Dit doen ze door specifieke kleurpatronen op de traditionele wetsuits te verwerken. Bekijk de TEDx presentatie over dit onderwerp hier.
Hoe behandel je de wonden van een haaienaanval?
- Elke beet van een haai, hoe klein ook, vereist onmiddellijke medische hulp.
- Als je gebeten bent of bij iemand bent die gebeten is, ga dan onmiddellijk op zoek naar professionele hulp bij redders of medisch opgeleiden.
- Veel slachtoffers geraken onderkoeld aangezien ze een onvoorzien lange tijd in het water vertoeven. Hoe de patiënt verzorgd zal worden, hangt af van het wondtype en de ernst van hun conditie.
- Voor kleine wonden: reinig de wond en stelp het bloeden door druk uit te oefenen. Zorg dat de wond goed ontsmet wordt. Zo verlaag je de kans op infecties. Ga altijd op zoek naar medische hulp daar de kans op infecties hoog is, zelfs bij kleine wonden.
- Op lange termijn zijn medische opvolging en vaak ook plastische chirurgie nodig.
