Geschiedenis van Vlieland

Vlieland is ontstaan als een onderdeel van de strandwal die ongeveer 4000 jaar geleden werd opgeworpen door de Noordzee. Achter deze strandwal lagen grote kwelder- en moerasgebieden. Pas in de Middeleeuwen kwam Vlieland los van Texel. In dezelfde tijd werd het wad tussen Vlieland en de Friese kust zo slecht begaanbaar, dat Vlieland echt een eiland werd.

Het oudste spoor van bewoning op Vlieland is een vuursteenkern, waarvan langwerpige stukjes (klingen) werden afgeslagen. De kern is tussen de 10.000 en 4000 jaar oud. Zo'n ruime datering zegt erg weinig over Vlieland in de prehistorie.
Wellicht vormt de Wanda-sage een vage herinnering aan de grote overstromingen in de Middeleeuwen. In deze sage wordt beschreven hoe de heidense koningin Wanda van Vlieland zich verzet tegen de activiteiten van de monniken van het Ludingaklooster bij Harlingen. Deze monniken waren de eersten die dijken en sluizen aanlegden in dit gebied. De oudste schriftelijke vermelding van het eiland dateert uit 1245. Het document vermeldt een Nicolaas-kapel die op 'Insula Fle' staat. In de eerste helft van de Middeleeuwen was het kwelder- en veengebied tussen Vlieland en de wal zomerweidegrond voor veehouders uit Friesland en van Vlieland zelf. De kwelder brokkelde steeds meer af. Maar tot in de negentiende eeuw waren grote delen van het wad tussen Vlieland en Harlingen bij laag water nog begaanbaar.

Vlieland lag in de late Middeleeuwen en de 16e en 17e eeuw aan het Vlie. Dat was de poort van de belangrijkste zeevaartroutes voor de Nederlanden. Het belangrijkst was de handel op de Oostzeelanden, later kwamen daar de koloniale routes naar Azië en Amerika bij.

De steden langs de IJssel en enkele Friese steden waren lid van de Hanze. Deze bond uit de late Middeleeuwen omvatte ook veel Noordduitse steden, en havens in Polen en nog verder oostwaarts. In die tijd moest de stad Kampen zorgen voor de betonning en bebakening van het 'Oude Vaarwater': de route door de Zuiderzee tot en met de laatste boei - de Uiterton - voorbij Vlieland. De rede van Vlieland was enorm belangrijk voor de handelsvloot van de Hanze. De schepen konden daar veilig op gunstige wind wachten.
Het recht van doorvaart door de Vlie was ook van levensbelang voor de vrije Hollandse handelssteden, die geen deel uitmaakten van de Hanze. Dat recht werd de inzet van een reeks Hollands-Friese oorlogen, waarin de Hollanders uiteindelijk het hele westelijke waddengebied, tot en met West-Terschelling, veroverden. Een belangrijk deel van de handel op de Oostzeelanden kwam toen ook in handen van de vrije Hollandse steden. Die handel is eeuwenlang de bron van de Hollandse welvaart gebleven en werd daarom 'de moedernegocie' genoemd, ook toen later de koloniale handel opbloeide. Ook de Hollandse Oostzeevaarders lagen geregeld op de Vlieree.

In de 16e eeuw nam de handel met het Oostzeegebied verder toe. In de Lage Landen was er veel behoefte aan graan en hout. Op Vlieland zat de Commissaris op het Vlije, een functionaris die toezicht hield op het scheepvaartverkeer. Sinds 1596 viel dit commissariaat onder de admiraliteiten van het Noorderkwartier (Hoorn/Enkhuizen) en Amsterdam. Het kantoor van de Commissaris heet sindsdien het Gemeene Landhuys.

In 1644 en 1645 lagen er oorlogsschepen op de Vlieree. Zij vormden militaire expedities om de Sont, de nauwe doorgang tussen Denemerken en Zweden, open te houden voor de Oostzeehandel. Tien jaar later verzamelde de marine zich weer op de Vlieree, ditmaal om mee te vechten in de Noordse Oorlog (1655 - 1660), als bondgenoot van Denemarken tegen Zweden.

De walvisvaart kwam rond het jaar 1600 op gang nadat Willem Barentsz op zijn reizen had ontdekt hoeveel walvissen er in de Noordelijke IJszee rondzwommen. In 1614 werd op Vlieland de Noordsche Compagnie opgericht. Die had in feite een soort monopolie voor de walvisvangst. Eind zeventiende eeuw was deze tak van bedrijf op zijn hoogtepunt. In deze bloeitijd waren er op Vlieland wel 74 commandeurs, kapiteins op de walvisvaart. De meesten woonden op West- Vlieland.

De walvisvaart speelde zich ver van huis in het hoge Noorden af, met Spitsbergen als centrum. De walvisvaarders brachten traan en baleinen naar huis. De onderkaken van de walvissen werden aan de mast bevestigd om de knokenolie er uit te laten lopen. Daarna hechtte men weinig waarde meer aan de botten. Op Vlieland werden de walviskaken wel gebruikt als grafmonument. Dat was goedkoper dan een grafsteen. Nu maken die grafpalen deel uit van Vlielands cultuurhistorische rijkdom: ze kennen in Europa hun weerga niet!